Obywatele Ukrainy w Polsce – specustawa

Anna Kaźmierczak: Pani Mecenas, 12 marca weszła w życie oczekiwana specustawa, regulująca status i sytuację uchodźców w Polsce. Jest to niezwykle istotne dla osób, które przybywają do nas z Ukrainy, uciekając przed wojną, a także dla tych, którzy pomagają potrzebującym. Zebrałam dla Pani trochę pytań na temat samej specustawy oraz te, które przewijają się na naszej linii Programu Wsparcia Pracowników.

Pierwsze pytanie: Kogo obejmują rządowe gwarancje przewidziane w tak zwanej specustawie ukraińskiej?

Marta Zalewska: Specustawa wymienia trzy sytuacje, w których osoby objęte pomocą będą mogły skorzystać z szybkiej ścieżki legalizacji pobytu i pracy. Warunkiem objęcia danej osoby regulacjami specustawy jest wjazd tej osoby na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa. W szczególności przepisy ustawy dotyczą:

• obywateli Ukrainy przybyłych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy;
• nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego małżonków obywateli Ukrainy.

Specustawa obejmuje także obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka oraz ich najbliższych członków rodziny, którzy przybyli do Polski,  niezależnie od tego, jaką przekroczyli granicę.

AK: Na jaki okres został zalegalizowany pobyt obywateli Ukrainy według przepisów specustawy?

MZ: Obywatele Ukrainy, którzy wjechali legalnie na terytorium Polski, przekraczając granicę polsko-ukraińską (wyjątkiem są obywatele Ukrainy posiadający Kartę Polaka i ich najbliższa rodzina) w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., i deklarują zamiar pozostania w Polsce, mają zagwarantowany legalny pobyt przez 18 miesięcy, licząc od dnia 24 lutego 2022 r.

AK: A co w przypadku, jeżeli obywatelka Ukrainy w tym okresie urodzi dziecko w Polsce?

MZ: Za legalny będzie uznawany także pobyt dziecka, urodzonego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez matkę – obywatelkę Ukrainy, w okresie jej legalnego pobytu. Ponadto obywatelka Ukrainy jest objęta ubezpieczeniem społecznym i może otrzymywać nieodpłatną opiekę medyczną, w tym prowadzenie ciąży; może również korzystać ze świadczeń rodzinnych i wychowawczych na takich samych zasadach i warunkach, jak obywatele Polski.

AK: Czy jest określony termin, do kiedy obywatele Ukrainy, do których będzie się odnosiła specustawa, mogą przyjeżdżać do Polski, uciekając przed działaniami wojennymi?

MZ: Do dnia 14 marca 2022 r. terminu takiego nie określono, natomiast zostanie on określony w odrębnym rozporządzeniu, wydanym przez Radę Ministrów na podstawie analizy bieżącej sytuacji geopolitycznej, w tym między innymi perspektywy zakończenia działań wojennych oraz liczby osób, które wjadą na teren Polski w wyniku tychże działań.

AK: Czy obywatel Ukrainy korzystający z rozwiązań specustawy może wyjeżdżać za granicę?

MZ: Wyjazd obywatela Ukrainy z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na okres powyżej 1 miesiąca pozbawia go uprawnień gwarantowanych specustawą. Warto mieć na uwadze, że obywatela Ukrainy do podróżowania po krajach Unii Europejskiej uprawnia wyłącznie paszport zagraniczny (biometryczny).

AK: Co zrobić, jeżeli wjazd obywatela Ukrainy nie został zarejestrowany przez komendanta Straży Granicznej podczas kontroli granicznej?

MZ: Osoba, która przekroczyła granicę polsko-ukraińską bez rejestracji, powinna złożyć wniosek w terminie nie dłuższym niż 60 dni od dnia wjazdu do Polski w dowolnym organie wykonawczym gminy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wniosek składa się osobiście w siedzibie organu gminy, na piśmie utrwalonym w postaci papierowej, opatrzonym własnoręcznym czytelnym podpisem, wypełnionym przez wnioskodawcę albo przez pracownika tego organu na podstawie danych podanych przez wnioskodawcę. Osobom, które złożą wnioski, zostanie nadany z urzędu numer PESEL oraz dostęp do profilu zaufanego (o ile osoba wnioskująca posiada numer telefonu oraz adres poczty elektronicznej).

Obywatelom Ukrainy, którzy przekroczyli inną granicę niż polsko-ukraińską, zalecam wstrzymanie się z jakimikolwiek działaniami, gdyż w najbliższym czasie rząd przewiduje poprawki do specustawy i osoby te również zostaną objęte ochroną na mocy specustawy. 

AK: Co daje obywatelowi Ukrainy numer PESEL?

MZ: Obywatele Ukrainy posiadający numer PESEL uzyskują prawo do wielu świadczeń i do pomocy przewidzianych specustawą. Dzięki numerowi PESEL łatwo mogą nawiązać kontakt z administracją publiczną i załatwić różne sprawy urzędowe. Ponadto dzieci i uczniowie posiadający numer PESEL mogą wziąć udział w nieodpłatnych kursach języka polskiego, a także skorzystać z innych świadczeń. Z kolei dorośli mogą otworzyć własną jednoosobową działalność gospodarczą, co do tej pory było niemożliwe (dostępne między innymi dla cudzoziemców posiadających co najmniej zezwolenie na pobyt stały).

AK: Jak zalegalizować pracę obywatela Ukrainy?

MZ: Pracodawca może powierzyć wykonywanie pracy obywatelowi Ukrainy (de facto od dnia 24 lutego 2022 r., to jest od dnia obowiązywania specustawy) i w tym celu jest zobowiązany do tego, by w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy przez obywatela Ukrainy powiadomić o tym właściwy urząd pracy za pośrednictwem systemu teleinformatycznego praca.gov.pl. Niedotrzymanie tych warunków oznaczać będzie brak możliwości wykonywania pracy bez zezwolenia na pracę. 

AK: Czy cudzoziemiec posiadający status uchodźcy może pracować w Polsce?

MZ: Tak, zarówno cudzoziemiec, który posiada status uchodźcy nadany w Polsce, jak i cudzoziemiec, któremu udzielono ochrony uzupełniającej, może wykonywać pracę bez konieczności uzyskiwania pozwolenia na pracę. Pracodawca może więc zatrudnić taką osobę dokładnie tak samo, jak obywatela Polski. Na pracodawcy spoczywa jednak obowiązek zweryfikowania dokumentów potwierdzających status cudzoziemca. W szczególnym wypadku, gdy postępowanie w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej przedłuża się ponad 6 miesięcy nie z winy wnioskodawcy (cudzoziemca), wnioskodawca może wystąpić do Urzędu ds. Cudzoziemców o wydanie zaświadczenia, które wraz z tymczasowym zaświadczeniem tożsamości cudzoziemca uprawnia tę osobę do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Warto pamiętać, że obywatele Ukrainy nie mają automatycznie nadanego statusu uchodźcy, pomimo że potocznie tak się to określa. Osoba, która chce uzyskać status uchodźcy, powinna złożyć wniosek o jego nadanie, co automatycznie wyłącza z możliwości korzystania z rozwiązań specustawy.

AK: Co powinna zrobić osoba, jeżeli przekroczyła granicę polsko-ukraińską wraz z małoletnim dzieckiem, które nie jest jej własnym dzieckiem i nad którym nie sprawuje opieki prawnej?

MZ: W pierwszej kolejności taka osoba powinna złożyć wniosek do właściwego sądu opiekuńczego zgodnie z miejscem pobytu dziecka o wyznaczeniu jej na tymczasowego opiekuna dla tego dziecka. Opiekun tymczasowy powinien być ustanowiony w pierwszej kolejności spośród krewnych, powinowatych lub innych osób dających rękojmię należytego wykonywania obowiązków opiekuna. Nadzór nad realizacją praw i obowiązków opiekuna tymczasowego sprawuje ośrodek pomocy społecznej lub centrum usług społecznych. W przypadku braku osoby na opiekuna tymczasowego, na wniosek sądu kandydata wskazuje ww. podmiot w terminie 48 godzin. Sąd orzeka w postępowaniu nieprocesowym po przeprowadzeniu rozprawy (w szczególnych wypadkach – na posiedzeniu niejawnym). Sąd przesłuchuje kandydata na opiekuna tymczasowego i osobę sprawującą faktyczną pieczę nad małoletnim oraz wysłuchuje małoletniego, jeżeli pozwala na to jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenie. Sąd rozpoznaje sprawę bezzwłocznie, nie później niż w ciągu 3 dni od dnia wpływu do sądu wniosku lub powzięcia informacji o konieczności ustanowienia opiekuna tymczasowego. Postanowienie o ustanowieniu opiekuna tymczasowego jest skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było – z chwilą jego wydania. W dalszej kolejności po uzyskaniu ww. postanowienia opiekun tymczasowy może złożyć wniosek o nadanie małoletniemu numeru PESEL, zapisać go do szkoły, otrzymywać świadczenia wychowawcze.

AK: Na jakie świadczenia mogą liczyć obywatele Ukrainy?

MZ: Obywatele Ukrainy mogą liczyć na jednorazowe wsparcie w wysokości 300 złotych na osobę. Rodzice otrzymają po 500 złotych na dziecko miesięcznie (w ramach programu „500+”), 300 złotych wyprawki na dziecko (czyli świadczenie „Dobry Start”) oraz prawo do rodzinnego kapitału opiekuńczego, który przysługuje na dzieci w wieku od 12 do 36 miesiąca życia (rodzice otrzymują po 500 złotych przez 24 miesiące albo po 1000 złotych przez 12 miesięcy na dziecko), ewentualnie dofinansowanie opłaty za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna.

Ustalając prawo do świadczeń rodzinnych uzależnionych od kryterium dochodowego, przy ustalaniu dochodu rodziny w przeliczeniu na osobę nie będzie się uwzględniało członka rodziny, który, zgodnie z oświadczeniem osoby ubiegającej się o te świadczenia, nie przebywa na terytorium RP.

Prawo do tych świadczeń będzie ustalane, począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek, jednak nie wcześniej niż od miesiąca, w którym obywatel ten został wpisany do rejestru, a w przypadku świadczeń przysługujących na dziecko – również dziecko zostało wpisane do rejestru. Wniosek o przyznanie świadczeń ma zawierać numer PESEL wnioskodawcy oraz – jeżeli występuje – rodzaj, serię i numer dokumentu stanowiącego podstawę przekroczenia granicy, a w przypadku świadczeń przysługujących na dziecko – numer PESEL dziecka oraz – jeżeli występuje – rodzaj, serię i numer dokumentu stanowiącego podstawę przekroczenia granicy. 

Przysługujące na dziecko świadczenia lub dofinansowanie ma przysługiwać także obywatelowi Ukrainy będącemu opiekunem tymczasowym dziecka.

AK: Czy pracowników z Ukrainy obowiązują takie same zasady powołania do czynnej służby wojskowej, jak pracowników z Polski?

MZ: Nie, polskie przepisy nie regulują statusu pracownika będącego obywatelem innego kraju, który został powołany do służby. W przypadku pracowników – obywateli Ukrainy, pracodawca powinien stosować ogólne zasady związane z udzielaniem zwolnienia od pracy i kontynuowania zatrudnienia.

AK: Czy pracodawca może udzielić zwolnienia od pracy pracownikowi, który chce wrócić do Ukrainy, żeby walczyć w jej obronie?

MZ: Tak, pracodawca może udzielić urlopu bezpłatnego. Wniosek o udzielenie urlopu bezpłatnego powinien mieć formę pisemną, ale do udokumentowania wniosku wystarczy również mail lub SMS od pracownika.

AK: Czy pracodawca i pracownik mogą zawrzeć porozumienie
o tymczasowym rozwiązaniu stosunku pracy?

MZ: Tak, stosunek pracy można rozwiązać w drodze porozumienia. Nie ma jednak przeszkód, żeby na przykład pracodawca zagwarantował pracownikowi, który wyjeżdża teraz do Ukrainy, że po jego powrocie będzie czekało na niego miejsce pracy. Taka gwarancja może przyjąć postać zobowiązania do zawarcia kolejnej umowy o pracę, gdy pracownik zgłosi swoją gotowość do pracy po powrocie.

AK: Czy obywatel Ukrainy otrzymujący darowiznę powinien odprowadzić podatek?

MZ: Obywatele Ukrainy zostaną zwolnieni z podatku od otrzymanych darowizn, bez względu na ich formę i koszt.

AK: Na jaką pomoc mogą liczyć osoby goszczące u siebie obywateli Ukrainy, którzy uciekają przed wojną?

MZ: Osoby, które przyjmują obywateli Ukrainy w swoim mieszkaniu lub zapewnią im schronienie w swoim domu, otrzymają na ten cel świadczenia w wysokości 40 złotych dziennie na osobę, czyli około 1200 złotych miesięcznie przez maksymalnie 60 dni.

AK: Pani Mecenas, serdecznie dziękuję za szczegółowe objaśnienie tych kwestii. Chciałabym też przy okazji wyrazić uznanie dla pomocy prawnej, jakiej udziela Pani na linii ICAS EAP w języku polskim, ukraińskim i rosyjskim wszystkim osobom, które do nas dzwonią i potrzebują wsparcia.

MZ: Również bardzo dziękuję za rozmowę.